Napier

Welke stad noemt zichzelf Art Deco Capitol of the World?

Is het Miami? Los Angeles? Of wellicht toch New York? Nee, het is het provinciestadje Napier in Nieuw-Zeeland. Op een relatief klein oppervlak vinden we hier zo’n 120 art deco gebouwen. Hoewel deze stijl na de oorlog een tijdlang niet meer populair was, is het vandaag de dag juist dé grote toeristische trekker van het stadje. Loop langs de pastelkleurige gevels en het is alsof je door een tijdmachine naar het interbellum bent getransporteerd.

Nieuw begin

Op de ochtend van 3 februari 1931 werd Napier, aan de oostkust van het noordereiland van Nieuw-Zeeland, getroffen door een aardbeving met een kracht van 7.8 op de schaal van Richter. Met 256 doden in Napier en omgeving is het de dodelijkste natuurramp in de geschiedenis van Nieuw-Zeeland. De stad, met voornamelijk Victoriaanse en Edwardiaanse architectuur, was – mede door de vele branden die na de aardschok uitbraken – vrijwel geheel met de grond gelijk gemaakt. Maar er was ook iets onverwachts gebeurd: de aarde was letterlijk opgetild en de stad had er opeens 40 vierkante kilometer land bij.

Napier in 1865 (links) en in 1965

Binnen enkele maanden werd besloten Napier op de oorspronkelijke plek opnieuw op te bouwen en werd de Napier Reconstruction Committee in het leven geroepen. Doel was een centrum te maken die veilig en modern zou zijn en bovendien goedkoop te bouwen was – het was tenslotte ook in Nieuw-Zeeland crisistijd. De gebouwen zouden van gewapend beton worden, geen externe ornamenten bevatten die bij bevingen schade kunnen berokkenen, en een optimistische stijl hebben die modern aandoet. Gekozen werd voor een stroming die toen in zwang was en in zeker zin vooruitgang verbeelde: art deco. In een gridvormig stratenplan, waarbij de straten verbreed werden en leidingen en buizen onder de grond verdwenen, mochten de gebouwen niet hoger dan twee verdiepingen worden. Hierbij werden de in Nieuw-Zeeland in winkelgebieden veel voorkomende veranda’s niet meer door zuilen ondersteund, maar werden zij van boven aan de gevel bevestigd.

Inspiratie

Snel na de aardbeving was een belangrijke inspiratiebron een stad die kort ervoor door een soortgelijk ramp was getroffen: Santa Barbara. Deze Californische kustplaats was in 1925 grotendeels verwoest door een aardbeving. Het getroffen gedeelte werd architectonisch herbouwd in een stijl die elders in de stad al in zwang was: de Spanish Colonial Revival. Hoewel stemmen opgingen om Napier in dezelfde stijl op te bouwen, werd uiteindelijk bewust niet gekozen voor één stijl.

Stijlvormen

De term art deco moet in Napier meer als een overkoepelende term gezien voor een aantal stijlen die onderling weliswaar verschillen maar - zeker in de manier waarop ze in Napier zijn toegepast - stilistische overeenkomsten hebben. Wat we in Napier vaak zien is dat elementen van diverse stijlen in één gebouw terug te vinden zijn. We treffen in de strakke gevels overal de welbekende Egyptische, Maya, zigzag- en zonmotieven aan, maar wat wel uniek Nieuw-Zeelands was, waren de Maori-designs die in enkele gebouwen werden verwerkt.

Wat we in Napier verder aantreffen zijn voorbeelden van de Spanish Mission met z’n balkonnetjes en terracotta dakpannen, en de stripped classicism met z’n pilasters. De architect Louis Hay uit Napier liet zich weer beïnvloeden door de Amerikaanse architecten Frank Lloyd Wright en Louis Sullivan. Hay, wiens vrouw ernstig gewond raakte bij de aardbeving, had niet alleen een flink aandeel in de wederopbouw van Napier, hij zorgde er mede voor dat het project voornamelijk in lokale handen bleef. Hoewel elk gebouw individueel ontworpen werd, was de samenwerking tussen de architecten nauw en werden de middelen gedeeld.

 ASB Bank: Maori (o.a. Kowhaiwhai) motieven

In januari 1933, slechts twee jaar na de aardbeving(!), werd de wedergeboorte van de stad gevierd met de New Napier Week Carnival. Toch was men nog niet helemaal uitgebouwd; enkele grotere projecten, zoals Hawke’s Bay Museum & Art Gallery en het Municipal Theatre, kwamen later in de jaren dertig gereed.

Hawke’s Bay Museum & Art Gallery

Municipal Theatre

Terugval en herwaardering

Hoewel modern ten tijde van de bouw, werd de stijl na de Tweede Wereldoorlog door velen niet meer als zodanig gezien. Een aantal art deco gebouwen werd zelfs gesloopt en vervangen door fantasieloze moderne gebouwen, die bovendien boven de rest van de panden uitstaken en ook op die manier de stilistische eenheid kwaad deden. Dat was mede het startsein voor een groep lokale enthousiastelingen om in actie te komen en zich in te zetten om het erfgoed te behouden.

Dagelijks worden onder leiding van gidsen rondleidingen gegeven. Het standbeeld links is A Wave in Time, gemodelleerd op Sheila Williams, dochter van een prominente architect in de wederopbouw. Zij leidde in 1933 ook de New Napier Week Carnival in.

In 1985 werd de Art Deco Trust opgericht en vanaf 1989 wordt in februari jaarlijks het feestelijke Art Deco Weekend georganiseerd, dat Napier als toeristische trekpleister alleen maar heeft doen toenemen. Hoewel de geïsoleerde ligging van de stad - ook binnen Nieuw-Zeeland zelf – vrij groot is, is de waardering voor de uniekheid van de plek de afgelopen decennia sterk toegenomen. Gelukkig zijn er niet al te veel panden gesloopt en hoewel veel originele winkelpuien verloren zijn gegaan, tref je ze nog wel degelijk aan. Bovendien zijn de meeste panden vandaag de dag mooi gerestaureerd, hoewel er nog enkele zorgenkindjes zijn en bij enkele opgeknapte panden discussie ontstond over wat nou de ‘juiste’ gevelkleuren zijn.

UNESCO

In 2006 werd Napiers art deco architectuur genomineerd voor de Werelderfgoedlijst van UNESCO. De conclusie in 2011 na onderzoek werd getrokken was op zich wel te begrijpen: Napier is bijzonder, maar niet uniek genoeg. Concentraties van art deco gebouwen zijn ook elders in de wereld te vinden en de architectuur is eigenlijk te bescheiden van aard (en bovendien als eenheid aangetast door nieuwbouw). De grootste belemmering om op de lijst te komen was de stelling in het rapport dat art deco niet over de geëiste Outstanding Universal Value beschikt. Het stelt wel dat ‘there can be no better reason for protecting Napier’s Art Deco heritage than the fact that it is, first and foremost, of outstanding value to all New Zealanders.’

De hoeveelheid aan, en de stilistische eenheid van de gebouwen in Napiers centrum, maakte ook op ondergetekende niet-Kiwi indruk. De stijlpurist zal erop wijzen dat het hier niet overal een pure variant van art deco betreft, maar door de gestelde uniforme bouweisen en de innige samenwerking tussen de architecten heeft de stad als geheel wel degelijk een sterke eenduidige uitstraling.

Masonic Hotel: in 1896 en 1931 door vuur verwoest, in 1932 in art deco stijl opnieuw gebouwd. Nog steeds een van de meest luxueuze hotels in de stad, zeker na de recente opknapbeurt.

Christchurch

Het is interessant om Napier te vergelijken met die andere Nieuw-Zeelandse stad die zwaar door een natuurramp werd getroffen: Christchurch. In 2010 en 2011 werd met name het centrum door aardbevingen grotendeels verwoest. Maar waar Napier binnen twee jaar als een feniks uit de as herrees, treft men vijf jaar later in Christchurch overal nog veel lege plekken en half-verwoeste en dichtgetimmerde gebouwen aan. Het zorgt – zeker ’s avonds – voor een zeker post-apocalyptisch gevoel. Net als in Napier werd ook hier door de overheid een centrale organisatie verantwoordelijk voor de wederopbouw. Er wordt overal hard gewerkt en er verschijnen her en der nieuwe gebouwen, maar bureaucratie, gebrek aan eenduidige visie, nieuwe bevingen, en de enorme schaal en complexiteit van het project zorgen voor vertragingen. Een stilistische eenheid als in Napier valt niet te verwachten.

Het is opmerkelijk dat enkele van de opvallendste oude panden die nog overeind staan, gebouwen zijn die werden gebouwd met de lessen van Napier nog vers in het geheugen. Hoewel de State Insurance Building (1935) nog dichtgetimmerd is en de toekomst ervan onzeker, zie je – als je door de beschadigingen heen kijkt – een fraai art deco pand met opvallende Maori-motieven. Een beter lot had het voormalige postkantoor (1932) op High Street. Het pand, met z’n stripped classical gevel, is inmiddels weer in bedrijf en huisvest een koffietent en Alice Cinematheque, een videotheek annex bioscoopzaaltje. Alice grijpt, met de overal aanwezige Egyptisch motieven, terug naar de hoogtijdagen van de bioscoopcultuur.

High Street, Christchurch. Links het voormalige postkantoor. Rechts is de Edwardiaans gevel van een gebouw bewaard gebleven voor toekomstig gebruik.

Elders in Nieuw-Zeeland

Art deco architectuur kom je in heel Nieuw-Zeeland tegen. In incidentele gevallen bij woonhuizen, maar met name bij vooroorlogse bioscopen, waarvan een aanzienlijk deel gelukkig nog in gebruik is en in menig stadje het meest in het oog springende gebouw is.

Lido, Auckland (1925). Penthouse Cinema, Wellington (1939), The Victoria Theatre (1929). Mayfair Theatre, Kaikoura (1934). Regent Theatre, Greymouth (1935). Regent Theatre, Hokitika (1935)

The Roxy Cinema in Wellington opende in 1928 z’n deuren als The Capitol Theatre. Toen de bioscoop eind jaren zestig gesloten werd, heeft het decennialang dienst gedaan als winkelcentrum. 2011 is het door een groep enthousiaste filmliefhebbers (Wellington is hét filmcentrum van het land) in hernieuwde luister hersteld. Hierbij is het interieur in art deco stijl ingericht, maar wel met verrassende elementen als robotachtige figuren. De aankleding is gemaakt door Weta Workshop, het bedrijf dat o.a. verantwoordelijk was voor de aankleding van de Lord of the Rings-films en op loopafstand van de bioscoop gevestigd is.

Andere gebouwen waar we art deco als bouwstijl tegenkomen hebben vaak een officiëler karakter, zoals overheidsgebouwen. 

Streamline in Southland: het voormalige busstation van de New Zealand Railways Road Services in Dunedin (1939). Tegenwoordig is het gebouw onderdeel van Toitū Otago Settlers Museum.

Publiek damestoilet, North Palmerston (1925) | Free Ambulance Building, Wellington (1930)

Pig & Whistle pub, Rotorua (1940). De huidige naam is een niet zo subtiele verwijzing naar de oorspronkelijke functie van het gebouw: politiestation. Bijzonder is de Maori-versiering.

Central Fire Station, Auckland (1944)

Meer informatie

Het Art Deco Trust is een goed startpunt voor informatie met betrekking Napier en alles art deco. Het informatieve rapport waarin wordt onderzocht of Napier op de Werelderfgoedlijst van UNESCO moet komen, is hier te vinden. Ook Wellington heeft een overzicht samengesteld van de markantste art deco gebouwen in de stad.