Backsteinexpressionismus in Hannover

Ook in Duitsland was men zeer creatief met baksteen.

Het is altijd interessant om in het buitenland op zoek te gaan naar aan de Amsterdamse School verwante architectuur. Wat dat betreft is Duitsland een goede bestemming. De stijl die bekend staat als Backsteinexpressionismus (wat een fantastisch woord!) deelt met de Amsterdamse School een grote liefde voor fantasierijk metselwerk. Een impromptu bezoek aan Hannover leverde bij enkele wandelingen door de stad diverse fraaie exemplaren op.

Het is natuurlijk ontzettend leuk als je merkt dat een van de toonbeelden van Backsteinexpressionismus op 200 meter van je hotel staat. Het Anzeiger-Hochhaus (Fritz Höger, 1928) is een rijzig pand vol siermetselwerk en laddervensters. En een pand met een rijke geschiedenis. Gebouwd als zetel van de krant Hannoverschen Anzeiger, was het een van de vroegste voorbeelden van hoogbouw in Duitsland.

Ook in het Duitse mediaverleden neemt het pand een opmerkelijke plek in: zowel Der Spiegel als Stern zagen namelijk in het gebouw het levenslicht. Dat was uiteraard na de Tweede Wereldoorlog, waar het pand – in tegenstelling tot het grootste deel van het centrum van Hannover – relatief ongeschonden uit tevoorschijn kwam.

Hieronder een van de vier grote maquettes in het imposante Neues Rathaus (Hermann Eggert, 1913). De schaal van de destructie is hier goed te zien; dat Anzeiger-Hochhaus (midden rechts) nog fier overeind staat is toch wel opmerkelijk. De staalskeletbouw zal hier mede voor verantwoordelijk zijn.

De grote beeldbepalende koepel op het dak, waar zich tot 1945 een planetarium bevond, kwam overigens niet geheel ongeschonden uit de oorlog: tijdens een van de laatste luchtaanvallen op de stad brandde deze uit. En die koepel zorgde tijdens mijn bezoekje voor een kleine teleurstelling: in verband met een grootschalige renovatie hiervan ging het pand grotendeels achter steigers schuil.

Dat betekende ook dat een bezoekje aan Hochhaus-Lichtspiele, dat sinds 1949 in de koepel gevestigd is (en daarmee de hoogstgelegen bioscoop van Duitsland!) iets anders werd dan van tevoren gedacht. Want de bioscoop is er nog wel, maar de voorstellingen vinden tijdelijk plaats in de Schalterhalle, een fraai art deco zaaltje waar in het verleden abonnementen werden afgesloten en klanten advertenties konden opgeven.

Ook buiten het centrum is het niet lang zoeken naar voorbeelden van Backsteinexpressionismus. De exemplaren die we tegenkwamen volgen een bijna vast stramien: er wordt gebruik gemaakt van een donkere steen, waarbij in het metselwerk een grote voorkeur bestaat voor zaagtanden en banden naar voren springende baksteenrijen. Laddervensters zijn er in overvloed (voor zover de ramen niet vervangen zijn door plastic exemplaren) en beeldhouwwerk komen we regelmatig tegen. Parabole- en spitsbogenvormen zijn echter sporadischer en gevelrondingen zijn een uitzondering - om van plastische vormen maar te zwijgen. Expressief is het, maar echt heel spannend kunnen we het vaak niet noemen.

De mooie wijk Linden lijkt de slachting waar het centrum bij geallieerde luchtaanvallen aan ten prooi viel grotendeels ontlopen te hebben. Hier zien we vele voorbeelden van vooroorlogse architectuur, waaronder ook Backsteinexpressionismus. Dat idee krijg je overigens niet als je vanuit het centrum langs de rivier de Ihme richting Linden loopt. Want er is geen ontkomen aan Ihme-Zentrum, de uit de jaren 60 stammende betonkolos die de omgeving op intimiderende wijze domineert. Het maakt op mij, zeker nu er grondig aan verbouwd wordt, een behoorlijk dystopische indruk.

Aan de zuidkant treffen we echter Capitol aan, een opvallend bakstenen pand van Friedrich Hartjenstein uit 1930. Laddervensters, zaagtandmetselwerk, spitbogen op de lage uitbouw en zowaar zelfs een halfronde uitbouw: het is thuiskomen hier. Gebouwd als bioscoop, huisvest het sinds de jaren 80 onder andere muziektempel Capitol.

Even verderop in de wijk Linden, op de hoek van de Falkenstraße en Hohe Straße, heeft een woonwinkelblok naast de populaire baksteenbanden ook een stervormige baksteenpilaar. Deze loopt door tot de eerste verdieping, waar het 't basement vormt van twee beeldhouwwerken.

Beeldhouwwerk en siermetselwerk zijn ook toegepast bij een wooncomplex aan de Badenstedter Straße.

Heel opvallend zijn de stenen deuromlijstingen. Wat zien we hierop? Een (fantasie)taal?

In de punt van de Limmerstraße en Fössestraße stuitten we op een ontwerp uit 1927 van architect Hartjenstein, de ontwerper van het Capitol. Het woonwinkelpand is het rijkst versierde exemplaar op onze verkenningen van de stad, en heeft twee fraaie hoekoplossingen.

De rijk toegepaste terracotta gevelbeelden zijn (hoogstwaarschijnlijk) van de hand van Ludwig Vierthaler.

Aan de hoek van Auf dem Dorn en Guts-Muths-Straße zagen we het volgende object, waarin de invloed van het Neues Bauen zichtbaar is:

Dat was vlakbij het woonblok op de hoek van de Petersstraße en Am Hopfengarten, in de wijk Hainholz.

Dit was het enige object dat we niet bij toeval tegenkwamen. De ronde gevel en de gevelbekleding vielen op bij de voorbeelden in Hannover die we vooraf online zagen - en dat maakte natuurlijk nieuwsgierig.

Onderweg van de fraaie Herrenhäuser Gärten naar het centrum zagen we dit universiteitsgebouw aan de Nieburger Straße. Het werd in 1927 naar ontwerp van Franz Erich Kassbaum gebouwd. Baksteenpatronen spelen een hoofdrol, maar qua vorm is dit verre van expressief.

Een oranje tintje in Hannover...

Ook het volgende bijzondere object gaat, met z’n gestucte gevelwanden, weg van het Backsteinexpressionismus, maar wilde ik jullie niet onthouden: een wooncomplex aan de Alemannstraße.

Mooi als geheel en voorzien van fraaie details als baksteenornamenten, parabolen, en beelden. En net als bij al die andere beeldhouwwerken die we zagen vragen we ons af: wat stellen ze voor en wat is hun (symbolische) betekenis? Het mannelijke figuur links lijkt een soort uniform aan te hebben, heeft iets onduidelijks in z'n handen en de letters 'P.G.' groot op z'n borst. De rechterfiguur houdt een bijl vast.

Het houtwerk van het bovenlicht heeft in mijn ogen iets Japans.

Ook de architect en beeldhouwer van dit blok heb ik (nog) niet kunnen achterhalen. Een site als Wendingen is in deze toch wel een gemis. In ieder geval is er wel een Wiki aan Backsteinexpressionismus in Hannover gewijd en hopelijk komt er een deel in de serie Fragments of Metropolis waarin Hannover aan bod komt.