Delfzijl Oud West

Oud West in Delfzijl staat vol door de Amsterdamse School geïnspireerde huizen. Gert-Jan Lobbes dook in de geschiedenis en architectuur van deze bijzondere wijk.

Oud West ligt ten opzichte van het centrum van Delfzijl aan de overkant van de gracht (hoewel technisch gezien deels op een gracht), zodat hij ook vaak “Over de gracht” wordt genoemd. Een andere benaming is “Zeeheldenbuurt” omdat een aantal straten en pleinen in de wijk naar zeehelden zijn genoemd, zoals Abel Tasman, Willem Barentsz, Piet Hein en Cornelis Houtman. Andere straten zijn vernoemd naar de verbouwer van de vesting, Menno van Coehoorn, en naar de belegeraar en de bevrijder van Delfzijl tijdens het beleg van Delfzijl (1813-1814), Marcus Busch.

Uitbreiding van Delfzijl

Sinds het einde van de 16de eeuw was de havenstad Delfzijl een vesting, die werd ingesloten door zware vestingwerken. In de loop van de negentiende eeuw verloren de wallen en grachten hun verdedigende waarde en vanaf 1874 (Vestingwet) mochten de vestingwerken, net als elders in Nederland, geslecht worden. In Delfzijl verrezen de eerste woningen op het terrein van de vesting zelf. Later zou dit het winkelgebied van Delfzijl worden. In 1913 maakte gemeentearchitect F.A. Pot een eerste uitbreidingsplan voor het gebied 'over de gracht', in 1927 gevolgd door een herzien plan van architect C.C.J. Welleman, de latere burgemeester van Delfzijl. In het gebied ten zuidwesten van de stadsgracht, tussen de spoorlijn Groningen-Delfzijl en het Damsterdiep, verrees op basis van het tweede plan een nieuwe woonwijk. Langs de stadsgracht werd een plantsoen aangelegd. Daarlangs kwamen villa’s te liggen; daarachter eenvoudige burgerwoningen. Na 1940 werd deze wijk volgens hetzelfde uitbreidingsplan verder uitgebouwd naar het zuidwesten. Een groot deel van Oud West is zodoende pas na de Tweede Wereldoorlog gebouwd.

De stijl van Oud West

Veel gebouwen en huizen in het oudste deel van de wijk Oud West zijn ontworpen in een stijl die verwant is aan de Amsterdamse School. De Cornelis Houtmanstraat fungeert ruwweg als scheidslijn tussen het oudste en het nieuwste deel van de wijk. Tot de grootste gebouwen behoren de Zeevaartschool Abel Tasman (1930) en de Kruiskerk (1953). De school was een ontwerp van architect en latere burgemeester C.C.J. Welleman. De kerk werd vanaf 1951 ontworpen door A. van Dijk en F. van der Laan in een stijl die aansluit bij de wijk en expressionistische kerkgebouwen uit de jaren twintig en dertig. Een aantal grote vrijstaande huizen (villa’s) ligt zoals hierboven reeds genoemd aan de Menno van Coehoornsingel. Ook langs het Damsterdiep (Rijksweg) kwamen meerdere grote huizen te liggen, zowel vrijstaand als geschakeld. Verspreid door de wijk staan nog enkele tamelijk grote, vrijstaande woningen met een villa-achtig karakter.

Verreweg het grootste deel van de woningen in de wijk is echter eenvoudig. Het betreft vrijstaande woningen, woningen geschakeld in paren of twee-onder-één-kap. De variëteit is verrassend groot. Geen twee woningen zijn precies hetzelfde. Wel is sprake van een aantal basisvormen waaruit wordt geput, waarbij in elke straat meerdere vormen door elkaar heen staan. Het uiterlijk van de huizen wordt allereerst door de daken bepaald. Vrijstaande woningen hebben een zadeldak, een spitsboogdak, een mansardedak of een combinatie van spitsboogdak en mansardedak. Dubbele woonhuizen hebben soms een gezamenlijk dak met wolfseinden of ze bestaan uit twee woningen, elk met een zadeldak. Bij de laatstgenoemde categorie bestaat de verbinding uit een middendeel onder een plat dak of fungeert een haaks staand zadeldak als verbindend deel. Alle woningen zijn opgetrokken in baksteen in meerdere kleuren en op verschillende manieren gebakken. Op veel plaatsen is gesinterde baksteen gebruikt en hier en daar zijn betonnen elementen te zien. Baksteen wordt ook op zeer veel plaatsen als versiering gebruikt, bijvoorbeeld om de overgang naar de verdieping te accentueren, in de nok, of als accent bij de ramen. Verdere variatie is gezocht in ingangspartijen, erkers, dakgoten en kozijnen. De afstand tussen woningen bestaat vaak uit niet meer dan een steeg. Sommige woningen hebben een kleine voortuin, andere liggen direct aan de stoep.

De architecten van Oud West

Wie waren de architecten van Oud West? In publicaties worden vaak de gebroeders De Boer en de gebroeders Zwarts genoemd. Afgaand op een veertigtal geraadpleegde bouwdossiers in het archief van Delfzijl (oktober 2020), blijkt inderdaad een flink aantal ontwerpen in de wijk van hun hand. Zij waren aannemers, geen architecten, wat niettemin tot meerdere bijzondere vrijstaande woonhuizen of dubbele woonhuizen in de wijk heeft geleid. Te denken valt aan het dubbele woonhuis op de hoek van de Rijksweg en de Van Coehoornsingel en de Tmuts aan het Abel Tasmanplein, beide van de gebr. De Boer. Het bijzonder mooie vrijstaande woonhuis aan de M. van Coehoornsingel 9 is een ontwerp van de gebr. Zwarts, die verder een flink aantal dubbele woonhuizen hebben ontworpen, waaronder M.H. Trompstraat 3-5. De Boer en Zwarts waren echter niet de enige aannemers die zich in Oud West als architecten ontpopten. We komen ook meerdere ontwerpen tegen van leden van de familie Van Eisden (de broers Jan, Hilko en Frederik), evenals van de gebr. Mulder (onder meer Jan van Galenstraat 13-15).

Naast aannemers hebben ook “echte” architecten hun stempel gedrukt op Oud West. Architect Evert Rozema uit Appingedam ontwierp het wellicht sjiekste huis in de wijk (M. van Coehoornplein 1) en het huis met de meest bijzondere schoorsteen (Marcus Buschstraat 57), naast een aantal andere ontwerpen. Zijn broer Pieter Rozema was verantwoordelijk voor zes enkele huizen en een dubbel huis aan de Abel Tasmanstraat en de daarachter gelegen J.C. Rijpstraat. Architect Albert van Dijk uit Delfzijl was verantwoordelijk voor fraaie vrijstaande huizen aan de M. van Coehoornsingel 13 en Cornelis Houtmanstraat 10. Architect W.P. Delken uit Delfzijl ontwierp twee tamelijk deftige vrijstaande huizen (hoek Abel Tasmanstraat/M. van Coehoornsingel en Rijksweg 23). Van architect F. vd Laan staan diverse huizen in de wijk, onder meer J.C. Rijpstraat 6 en Abel Tasmanstraat 14. Andere architecten waarvan de namen in het archief voorkomen zijn C. de Wilde (C. Houtmanstraat 26) en J. Kolk (W. Barentzstraat 11). De lijst is waarschijnlijk niet volledig en meer onderzoek in het archief is nodig.

Delfzijl Oud West vandaag de dag

Vandaag de dag is de wijk Oud West een geliefde wijk om in te wonen. Het is een buurt met een eigen karakter. Het onderhoud van de huizen en van de wijk is over het algemeen goed. Het aanzien van de huizen is redelijk intact gebleven, hoewel duidelijk zichtbaar is dat het in de meeste gevallen om woningen in eigendom gaat, zonder bescherming als monument. Vandaar dat de bewoners de woningen op hun eigen wijze onderhouden en renoveren. Het aantal authentieke elementen is bij de ene woning dan ook groter dan bij de andere, maar over het algemeen zijn de gevels nog redelijk tot goed intact.