De verdwenen Indische Buurt. Deel 1
Een aantal Amsterdamse wijken hebben door sloop en nieuwbouw nu een totaal andere aanblik dan pak 'm beet 100 jaar geleden. Bij de Indische Buurt is dat niet anders. Helaas behoorden tot de 'slachtoffers' ook vele markante Amsterdamse School-gebouwen. In dit eerste deel een blik op de straten B (Bataviastraat) t/m I (Insulindeweg).
De Amsterdamse Indische Buurt ligt in stadsdeel Zeeburg. De buurt wordt aan de westkant begrensd door de spoorlijn Amsterdam – Hilversum, aan de oostkant door het Flevopark, aan de noordkant door de Zeeburgerdijk en aan de zuidkant door de Ringvaart van de Watergraafsmeer.
De buurt werd gebouwd tussen 1900 en 1930 in de voormalige 'Overamstelsche Polder', een gebied aan de oevers van de Zuiderzee. Amsterdam was in de tweede helft van de negentiende eeuw een explosief groeiende stad en ging daarom over tot de bouw van nieuwe woonwijken. Aan de oostkant werden eerst de Oosterparkbuurt en de Dapperbuurt gebouwd, vervolgens was de andere kant van het spoor Amsterdam-Hilversum aan de beurt om bebouwd te worden. De straten in de buurt kregen de namen van gewesten in Nederlands-Indië. Dit was de bestemming van veel schepen in het nabije Oostelijk Havengebied. De buurt was bedoeld voor de ‘hoge arbeider’, middenstander en ambtenaar. De eerste woningbouw vond plaats rond de Javastraat en was in handen van particulieren. De woningen waren klein, smal en slecht van kwaliteit. Onder invloed van de Woningwet (1902) werden echter steeds meer eisen aan de bebouwing gesteld. De woningen moesten ruimer worden met binnentuinen, bredere straten en groenvoorzieningen. Corporaties en woningbouwverenigingen werden opgericht en baseerden zich op deze nieuwe richtlijnen.
Tot de eerste blokken die onder de Woningwet werden gebouwd behoorden Berlages blokken voor arbeiders aan het Javaplein (1915-1916, gerenoveerd na 2004). Voor de rest van de oostelijke Indische Buurt werd een beroep gedaan op architecten van de Amsterdamse School. Dit leidde tot een wijk met een zekere uitstraling, een zekere stijl. De straten deden denken aan Plan West. Een aantal opvallend mooie panden verrees op knooppunten in de wijk. Helaas echter ontstond de wijk in grote haast. Doordat de opgehoogde grond van de polder niet voldoende had kunnen inklinken voordat heiwerkzaamheden konden beginnen, verzakten de huizen al snel. Bovendien bespaarden sommige aannemers op materiaalkosten. Al in 1936 moesten enkele huizen aan het Ambonplein worden gesloopt. Het verzakken van woningen ging in de jaren daarna in rap tempo door.
In de jaren voor de Tweede Wereldoorlog floreerde de buurt als een ietwat burgerlijke gezinsbuurt met veel winkels. Er woonden socialisten, communisten, katholieken, hervormden en joden, die allemaal hun eigen voorzieningen hadden. Scholen, buurthuizen en speeltuinverenigingen waren strikt gescheiden. Hoewel de Indische Buurt direct na de Tweede Wereldoorlog nog steeds een gezinsbuurt was, nam het bewonersaantal vanaf deze periode langzamerhand af: in 1985 was zij gehalveerd ten opzichte van 1930. Veel gezinnen trokken de stad uit naar randgemeenten met ruime gezinswoningen. Naast de aantrekkingskracht van meer ruimte en groen trokken gezinnen ook weg uit de Indische Buurt door de verpaupering. Het verzakken van de woningen was niet meer te stuiten. De verloedering van de buurt had ook te maken met een meer geïsoleerde ligging dan eerst: het Oostelijk Havengebied verloor in de jaren zestig zijn havenfunctie.
Op de hierboven afgebeelde kaart de situatie begin 20e eeuw. In donkergrijs zijn de nieuwbouw blokken aangegeven. Zij staan op de plaats van blokken die in de jaren 20 waren gebouwd. De andere kleuren wijzen op rangorde van architectonisch belang. Roze is de hoogste orde en wijst op geregistreerde of beoogde monumenten. Rood is orde 2 (monumentwaardig). Oranje is orde 3 (karakteristieke bouwwerken met meerwaarde). Geel is de basisorde (basiskwaliteit). Deze orde komt voort uit de Nota Welstandsbeleid in de Gordel 20-40. Inmiddels zijn of worden blokken met geel/grijze aanduiding vervangen (bv Valentijnkade). Ook zijn of worden sommige gele (Zeeburgerdijk, hoek Celebesstraat-Insulindeweg) en oranje blokken (Sumatraplantsoen) alsnog afgebroken en vervangen.
Aan de hand van foto’s uit het Stadsarchief Amsterdam biedt deze bijdrage een kijkje in de Indische Buurt als Amsterdamse School wijk. Lang niet altijd heb ik de architect van het afgebeelde gebouw kunnen achterhalen. Dit is informatie die in de loop van de tijd mogelijk kan worden aangevuld.
Gebruikte bronnen
Leandra Fels, Bouwen voor de buurt. De stadsvernieuwingswoningen van toen in de buurten van nu (Afstudeerscriptie MSRE, projectontwikkeling 2007).
Eltsje van der Woude, Nostalgie en nieuwe buren: Buurtgeschiedenisprojecten en sociale cohesie in de Amsterdamse Indische Buurt (UvA scriptie 2015).
Links
http://files.vastgoedbibliotheek.nl/Server/getfile.aspx?file=docs/msre/07/fels.pdf
